“มะตูม” เป็นไม้ผลเศรษฐกิจ เป็นพืชสมุนไพรที่ให้คุณค่าทางโภชนาการสูง มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Aegle marmelos ในประเทศไทยมีชื่อเรียกแตกต่างกัน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีชื่อเรียกว่า หมากตูม ภาคเหนือมีชื่อเรียกว่า มะปิน ภาคใต้มีชื่อเรียกว่า กะทันตาเถร ตูม และตุ่มตังมะตูม เป็นพืชเศรษฐกิจพื้นบ้านที่ปลูกง่าย โตไวมะตูม เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง ลำต้นเดี่ยวตั้งตรงมีลักษณะกลม เปลือกสีเทาค่อนข้างเหนียว สูง 8-15 เมตร มีหนามแข็งยาว 2-3.5 เซนติเมตร ขึ้นตามกิ่งทั่วลำต้น มีทั้งหนามคู่และหนามเดี่ยวราก เป็นระบบรากแก้ว ลักษณะกลม แทงลึกลงไปในดิน มีรากแขนงและรากฝอยเล็กๆ ออกรอบๆ สีน้ำตาล รากช่วยยึดกับดินให้ต้นแข็งแรงมั่นคงและหาอาหารไปเลี้ยงต้นมะตูมให้เจริญเติบโตสมบูรณ์

ใบ เป็นใบประกอบ โคนก้านใบใหญ่ ใบออกเรียงเวียนมี 3 ใบย่อย ลักษณะทรงรีเล็กๆ โคนใบมนและปลายใบแหลม ขอบใบเรียบใบอ่อนสีเขียวอ่อน หรือสีชมพูมีขนอ่อนๆ ใบแก่มีสีเขียวเรียบมัน มีกลิ่นหอมดอก จะออกเป็นช่อตามซอกใบและปลายกิ่ง ก้านดอกสั้นเป็นกระจุก มีดอกย่อย ลักษณะทรงกลมเล็กๆ มี 5 กลีบ สีเขียวอ่อน หรือสีเหลืองนวล เกสรเป็นเส้นเล็กๆ สีเหลืองนวลและมีกลิ่นหอม

การขยายพันธุ์มะตูมยักษ์ หรือ มะตูมบาตรพระนั้นไม่ยุ่งยากแต่อย่างใด อย่างที่สวนคุณลี จ.พิจิตร โทร. 08-1886-7398 จะขยายพันธุ์ด้วยการ “ตอนกิ่ง” ซึ่งเป็นพืชที่ออกรากง่าย หลังตอนกิ่งประมาณ 45-60 วัน ก็จะมีรากและอีกวิธีคือการ “เสียบยอด” ก็ได้ผลดีเช่นเดียวกันกับการตอนกิ่ง เมื่อกิ่งตอนมีรากมากพอก็จะตัดกิ่งตอนมาชำอนุบาลราว 1 เดือนขึ้นไป เมื่อรากเดินดีแล้วก็สามารถนำไปปลูกลงดินได้เลยซึ่งมะตูมเป็นพืชที่ปลูกง่าย แทบจะไม่ต้องดูแลอะไรมากนัก คอยรดน้ำให้ในช่วงแรกๆหลังจากปลูกเท่านั้นเพื่อให้ต้นตั้งตัวได้ไม่นานหลังปลูกลงดินได้ราวๆ 1.5-2 ปี ต้นมะตูมก็จะเริ่มออกดอกและติดผลให้ได้เก็บ

แต่เมื่ออายุต้นมาขึ้นเรื่อยๆ ผลผลิตก็จะสูงตามซึ่งขนาดผลของมะตูมยักษ์นั้น มีน้ำหนักเฉลี่ย1.5-3กก. อายุต้นยิ่งมากผลผลิตก็จะสูงมากหลายร้อยกิโลกรัมเลยทีเดียวสำหรับต้นที่มีอายุมากคนโบราณท่านบอกไว้ว่า ต้นมะตูมปลูกไว้ ณ สถานที่ใดเป็นมงคลทั้งสิ้น สถานที่ใดปลูกมะตูมไว้ สถานที่นั้นจะมีชื่อเสียงดังขจรขจาย ประดุจผลมะตูมหล่นก่อให้เกิดเสียงดัง “ตูม” และท่านยังบอกต่อๆ กันมาว่า มะตูมคือยาดี จึงได้ชื่อ “มะตูม” เป็นสัญลักษณ์ของความรุ่งเรือง โดยถือเอาเสียง “ตูม” นั้นเป็นเสียงโยงเข้ากับความรุ่งเรืองเหมือนพลุ ดอกไม้ไฟ และเสียงปืนใหญ่ที่ดังตูม นั่นเอง

ประโยชน์ของมะตูมผลมะตูมนั้นสามารถนำมารับประทานได้ทั้งแบบสดและแบบแห้งหรือนำไปแปรรูปสามารถนำมาใช้ทำเป็นเครื่องดื่มได้ที่เราคุ้นเคย คือ น้ำมะตูม ที่หอมหวานดื่มแล้วชื่นใจใบอ่อนของมะตูมนำมารับประทานเป็นผักสลัดได้หรือจะนำใบอ่อนมาใช้กินกับน้ำพริกหรือลาบก็ได้ผลแก่แต่เปลือกยังนิ่ม เมื่อนำมาฝานสามารถนำมาทำเป็นมะตูมเชื่อมได้ซึ่งเป็นที่นิยมนำมาแปรรูป หรือ นำมาตากแห้งไว้ขายได้มะตูมใช้เป็นส่วนผสมของขนมหลายชนิดมะตูมสุกแก่จะมีเนื้อเละสามารถนำมารับประทานเป็นผลไม้ได้ซึ่งมะตูมยักษ์นั้นมีรสชาติหวานมันทานอร่อยมาก เนื้อเยอะมาก หลายคนที่ได้ลองทานผลมะตูมสุกก็จะติดใจซื้อผลไปทานกลับไปทานสดหรือนำไปฝานเป็นแผ่นตามขวางแล้วนำไปเชื่อมก็อร่อยมากเป็นที่นิยมเช่นกันในการแปรรูป ของแห้ง ของเชื่อม ทำเป็นผง และนำไปใช้ในอุตสาหกรรมแปรรูปอีกหลากหลาย