มาลัยดอกไม้สด มีหลายลักษณะนับแต่แบบดั้งเดิมจวบถึงสมัยใหม่ อีกทั้งประโยชน์ของมาลัยก็มีไม่น้อยน่าศึกษา โดยแต่ละชนิดมีหน้าที่ใช้สอยต่างกันไปตามโอกาสและความเหมาะสม ดังเช่น มาหาลัยที่ใช้ในงานมงคล งานแต่งงาน หรือเพื่อแสดงความยินดี ฯลฯ ทั้งนี้พาชมไอเดียสร้างสรรค์มาลัยดอกไม้สด การสืบสานงานประณีตศิลป์ “มาลัย” โดยเล่าผ่าน “ดอกรัก” หนึ่งในดอกไม้กลีบสวย ชื่อมีความหมายมงคล สื่อถึงความรัก

ดอกรักนิยมนำมาร้อยมาลัยทั้งในรูปแบบ “รักล้วน ๆ” หรือนำมาสร้างสรรค์เติมความงามกับดอกไม้ชนิดอื่น ๆ ไม่ว่าจะเป็นดอกมะลิ จำปี จำปา บานไม่รู้โรย ฯลฯ เป็นอีกไอเดียมาลัยสวย ๆ ที่มีความหมายมอบให้กับคุณแม่ในวันสำคัญที่ใกล้มาถึง

อาจารย์ขจร อิศราสุชีพ อาจารย์ประจำสาขาวิชาการบริหารธุรกิจคหกรรมศาสตร์ คณะเทคโนโลยีคหกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลพระนคร ให้ความรู้ดอกไม้ที่นำมาใช้ร้อยมาลัยว่า การนำเอาดอกไม้ต่าง ๆ มาประดิษฐ์ตกแต่งโดยในรูปแบบมาลัยปรากฏในวาระโอกาสสำคัญ ๆ มาโดยตลอด เป็นงานประณีตศิลป์ซึ่งทรงคุณค่า ฝากความรู้หลายมิติให้ศึกษา ทั้งส่งต่อการสืบสาน ส่งต่อความงดงาม

“การร้อยมาลัยจัดอยู่ในหมวดงานดอกไม้สดของไทย เป็นงานฝีมือที่มีความโดดเด่นหลายด้าน ทั้งความละเอียด ความประณีต พิถีพิถัน อีกทั้งในด้านความคิดสร้างสรรค์ซึ่งได้บอกเล่าไว้ในผลงาน มาลัยมีมากมายหลายชนิด แต่ละชนิดมีหน้าที่ใช้สอยต่างกันไป ตามโอกาสและความเหมาะสม

ดอกรัก เป็นหนึ่งในดอกไม้ที่นิยมนำมาร้อยโดยแทบทุกพวงมาลัยจะมีดอกรักเป็นส่วนประกอบ เป็นดอกไม้ในพวงมาลัยที่มีความหมาย ดอกรัก โดยส่วนใหญ่จะอยู่ในส่วนของ อุบะ ชายมาลัยแทบทั้งหมด ส่วนถ้าเป็นตัวพวงมาลัย ก็สามารถนำมาร้อยสร้างสรรค์ได้เช่นกัน ซึ่งวิธีการร้อยสร้างสรรค์ได้หลายรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็น ร้อยทั้งดอก หรือฉีกกลีบดอกเป็นชิ้นเล็ก ๆ แล้วนำมาร้อยทีละชั้น ประกอบกันเป็นพวงมาลัย ฯลฯ

อาจารย์ประจำสาขาวิชาการบริหารธุรกิจคหกรรม ศาสตร์ อาจารย์ขจร อธิบายเพิ่มอีกว่า การร้อยมาลัย งานฝีมือดังกล่าวสืบสานสร้างสรรค์ต่อเนื่องมายาวนานโดยในสมัยรัชกาลที่ 5 ช่วงเวลานั้นได้มีการพัฒนารูปแบบ ลวดลายต่าง ๆ มาลัย เป็นช่วงที่มีความเฟื่องฟู ทั้งนี้มาลัยสร้างสรรค์ได้หลายรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็นการจัดแบ่งตามการใช้งาน วิธีการร้อย อย่างเช่น มาลัยชายเดียว มาลัยคล้องมือ มาลัยไหว้พระ มาลัยสองชาย มาลัยของคู่บ่าวสาว หรือมาลัยชำร่วย ที่นำมามอบเป็นสิ่งของที่ระลึกแก่กัน

“ในส่วนของดอกไม้ที่นำมาร้อยมาลัย สามารถนำมาสร้างสรรค์ ได้มากมายเช่นกัน สำหรับ ดอกรัก ที่นิยมนำมาร้อยมาลัยอาจด้วยที่มี รูปทรงกลีบดอกสวยงาม แปลกตา สามารถนำดอกร้อยต่อกันเป็นพวงได้ง่าย หรือนำมาสร้างสรรค์ให้มีความวิจิตร ละเอียดยิ่งขึ้นก็ทำได้เช่นกัน”

จากที่กล่าวนำมา นำกลีบดอกมาฉีกออกเป็นชิ้นเล็ก ๆ จากนั้น ร้อยทีละกลีบ อย่างที่นำมาสาธิตชั้นล่างสุดจะร้อยเป็นหกกลีบ จากนั้น ร้อยสลับกันไปเรื่อย ๆ ส่วนความยาวก็แล้วแต่ความต้องการของผู้ร้อย ถ้าจะนำมาเป็นมาลัยชำร่วย มาลัยขนาดเล็กอาจร้อยให้ยาวประมาณ 12 นิ้ว หรือถ้าต้องการทำเป็นพวงมาลัยที่ใหญ่ขึ้น ใช้ในงานพิธีต่าง ๆ ร้อยให้ยาวเพิ่มขึ้นประมาณ 24 นิ้ว เป็นต้น

นอกจากนี้ สีสันสวย ของดอกรักก็เป็นที่น่าสนใจ ให้สีขาวนวลตา ทั้งมีโทนสีม่วงซึ่งเมื่อนำมาร้อยมาลัยจะให้ความสวยงามไปอีกรูปแบบ และด้วยดอกรักที่นำมาร้อยมาลัยมีหลายพันธุ์ ขนาดดอกจะมีความต่างกัน อีกทั้ง ชื่อและความหมาย สื่อถึงความรักที่ยาวนาน รักที่บริสุทธิ์ ฯลฯ ดอกรักจึงมีอยู่ในงานมาลัย งานดอกไม้สด

“มาลัยหนึ่งพวงสามารถสร้างสรรค์ด้วยดอกไม้มากกว่าหนึ่งชนิดได้ อย่างถ้าใช้ดอกรักถ้าเพิ่มความนัยความหมายมงคลยิ่งขึ้นอาจเติมดอกบานไม่รู้โรยก็จะเป็น รักไม่รู้โรย หรือใช้ดอกดาวเรืองคู่ดอกรัก โดยดาวเรืองที่นำมาใช้โดยมาก จะอยู่ในส่วนอุบะ หรือนำกลีบดอก ซึ่งมีสีสันสวย นำมาร้อยมาลัย ฯลฯ ทั้งนี้การสร้างสรรค์ต่อยอดมาลัยจะไปในทิศทางใดขึ้นอยู่กับผู้ร้อยมาลัย และความต้องการมาลัย”

อาจารย์ประจำสาขาวิชาการบริหารธุรกิจคหกรรมศาสตร์ อาจารย์ขจร อธิบายเพิ่มอีกว่า ดอกไม้ที่นำมาร้อยมาลัย โดยเฉพาะดอกรักเป็นดอกไม้ที่มียาง การนำมาใช้ต้องระวังยิ่งขึ้นโดยเฉพาะกับผู้ที่แพ้ยางรัก อีกทั้งขณะร้อยรักไม่ควรให้เปียกนํ้าเพราะจะทำให้กลีบดอกไม่สวย สีคลํ้า การเก็บดอกรักควรเก็บในช่วงเวลาเช้า เช่นเดียวกับมะลิ และเก็บให้เพียงพอต่อการใช้งานในแต่ละครั้ง เมื่อเก็บมาแล้วนำมาใส่ตะกร้าคลุมด้วยผ้าขาวบางที่พรมนํ้าพอชื้น และด้วยที่ดอกรักนำมาใช้ในงานดอกไม้สด ใช้ได้หลายวาระโอกาส การปลูกไม้ชนิดนี้ก็เป็นที่น่าสนใจยังคงเป็นที่ต้องการของตลาด จะเห็นว่าในช่วงฤดูฝนดอกรักค่อนข้างมีราคา

นอกจากดอกไม้สด ปัจจุบันก็มีการสร้างสรรค์วัสดุใหม่ ๆ เพิ่มความหลากหลาย รูปแบบวิธีการร้อยก็ต่อยอดเสริมเข้ากับวัสดุซึ่งสร้างความงาม ความแปลกใหม่ อย่างเช่น มาลัยกลมแบบดั้งเดิม อุบะสร้างสรรค์เป็นพู่ ซึ่งทำให้ดูโมเดิร์นขึ้น และดอกรักนอกจากนำมาร้อยเป็นมาลัย ยังสามารถนำมาประดิษฐ์สร้างสรรค์ในรูปแบบใหม่ ๆ ใช้วิธีการร้อยนำมาเป็นส่วนประกอบ อย่างเช่น นำดอกรักมาเสียบใส่กับลวด ใส่ก้านมะพร้าวทำเป็นช่อดอกไม้ หรือปักใส่ในแจกันทรงสวย ๆ หรือจัดใส่กระเช้าเล็ก ๆ ฯลฯ เป็นอีกไอเดียจัดดอกไม้

อาจารย์ขจร เล่าเสริมอีกว่า มาลัยมีส่วนประกอบสำคัญทั้งในส่วนของตัวมาลัย อุบะและมาลัยซีกหรือเสี้ยว ที่นำมารัดเก็บรายละเอียดให้มาลัยสมบูรณ์สวยงาม รูปแบบของมาลัยจากที่กล่าวถ้าแบ่งตามประเภทแยกย่อยออกได้อีกมาก และนอกจากดอกไม้ที่นำมาเรียงร้อยมาลัย

ใบไม้ สามารถนำมาร้อยเป็นมาลัยได้อีกเช่นกัน ไม่ว่าจะเป็นใบตอง ใบแก้ว ใบเข็ม ใบมะยม ฯลฯ นำมาสร้างสรรค์ได้สวยงามเช่นกัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับการสร้างสรรค์ การประยุกต์วัสดุ หรือแม้แต่การพับที่ต่างกันก็สามารถสร้างสรรค์ความงามได้อย่างน่าสนใจ อย่างในการเรียนของเรา นักศึกษาจะได้เรียนรู้มาลัยทั้งในรูปแบบดั้งเดิม เรียนรู้วัสดุและวิธีการร้อยสืบรักษางานช่างโบราณ

ขณะเดียวกันมีส่วนของการประยุกต์สร้างสรรค์มาลัย อีกทั้งศึกษาวิจัยวัสดุทดแทนที่นำมาร้อยมาลัย อย่างเช่น งานผ้า นำมาทำให้มีลักษณะเหมือนกลีบดอกไม้ วิจัยในเรื่องกลิ่นที่นำมาเพิ่มในมาลัยผ้าซึ่งเมื่อสัมผัสจะมีกลิ่นหอม หรือใช้งานจักสานเข้ามาเพิ่มทางเลือกวัสดุ รวมถึงช่วยยืดอายุดอกไม้สดและการเก็บรักษายาวนานขึ้น เป็นต้น อาจารย์ประจำสาขาวิชาการบริหารธุรกิจคหกรรมศาสตร์ อาจารย์ขจรให้มุมมองทิ้งท้ายอีกว่า การร้อยดอกไม้ร้อยมาลัยเป็นงานศิลปะซึ่งทรงคุณค่าและมีมูลค่า

เป็นบันทึกถ่ายทอดศิลปวัฒนธรรมไทย ความเป็นเลิศในงานฝีมือ ถ่ายทอดความงามที่มีเอกลักษณ์มนต์เสน่ห์.

พงษ์พรรณ บุญเลิศ