“ข้าว”พืชอาหารที่มีความเกี่ยวเนื่องสัมพันธ์กับวิถีชีวิตคนไทยมาช้านาน เกี่ยวข้องกับประเพณีวัฒนธรรม โดยแต่ละท้องถิ่นภูมิภาคประกอบพิธีกรรมที่เกี่ยวเนื่องกับข้าวสืบเนื่องมา
ประเทศไทยมีภูมิปัญญาอันเนื่องมาจากการปลูกข้าว มีวัฒนธรรมข้าวที่บอกเล่าความผูกพันระหว่างชาวนาและการเพาะปลูก นำเรื่องน่ารู้ประเพณี พิธีกรรมที่เกี่ยวกับข้าว พาเรียนรู้วิถีไทยวิถีข้าวและนวัตกรรมข้าวไทย ตามรอยผลงาน “ดินปั้นงานหัตถกรรมจากแป้งข้าวเจ้า” เพิ่มมูลค่าข้าว
“ทำขวัญข้าว” หนึ่งในประเพณีที่เกี่ยวเนื่องกับข้าว การทำขวัญข้าวเกิดจากความเชื่อว่า ต้นข้าวมีขวัญหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์คุ้มครองที่เรียกว่า “แม่ขวัญข้าว” หรือ “แม่โพสพ” จึงทำให้ต้นข้าวเจริญงอกงามดี หากขวัญข้าวไม่อยู่กับต้นข้าว ข้าวก็จะไม่ออกรวงหรือไม่เจริญงอกงามสมบูรณ์ ผลผลิตที่ได้จะไม่พอเลี้ยงชีพจึงต้องปฏิบัติต่อข้าวด้วยความเคารพและมีความกตัญญูรู้คุณข้าว
ประเพณีทำขวัญข้าวพบในทุกภาคของประเทศ ภาคกลางและภาคใต้เรียกว่า ทำขวัญข้าว ภาคเหนือและภาคอีสาน เรียกว่า เรียกขวัญข้าว โดยวิธีการปฏิบัติจะแตกต่างกันไปในแต่ละภาค ชาวนาภาคกลางและภาคใต้ทำขวัญข้าวหลายครั้ง ตั้งแต่เมื่อเริ่มมีเมล็ดข้าวอยู่ในรวง ตอนเก็บเกี่ยวขนข้าวเข้าลาน และตอนขนข้าวเข้ายุ้ง ส่วนชาวนาภาคเหนือและภาคอีสานจะทำขวัญในช่วงที่ได้ผลผลิต และเตรียมขนข้าวเข้ายุ้ง ฯลฯ
ขณะที่ บุญข้าวสาก เป็นประเพณีที่จัดในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 10 ต่อเนื่องจากการทำบุญข้าวประดับดิน มูลเหตุของประเพณีนี้เพื่อทำให้ข้าวกล้าในนาที่ปักดำไปงอกงาม ได้ผลบริบูรณ์และเป็นการอุทิศส่วนกุศลถึงญาติผู้ล่วงลับ รวมถึงส่งผู้ล่วงลับ ฯลฯ ส่วน พิธีทำขวัญลานนวดข้าว คนสมัยก่อนเชื่อว่าทุกสิ่งทุกอย่างมี “ขวัญ” เมื่อเก็บเกี่ยวข้าวเสร็จ ก่อนนวดข้าวชาวนามีพิธีทำขวัญ เพื่อบอกกล่าวขอขมา และเป็นหลักประกันความมั่นคงในชีวิตตลอดปีว่าจะมีข้าวกินตลอดไป เป็นต้น
นอกจากมิติด้านประเพณี วัฒนธรรมและความคุ้นเคยในด้านอาหาร ในงานหัตกรรม งานฝีมือ “ข้าว” ยังเป็นวัตถุดิบสำคัญนำมาสร้างสรรค์ดินปั้น ดินไทยที่มีเอกลักษณ์ ทั้งนี้ ผศ.ดร.จักรพันธ์ รูปงาม หัวหน้าสาขาวิชาคหกรรมศาสตร์ศึกษา คณะเทคโนโลยี คหกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ เล่าถึงผลงานดินปั้นจากแป้งข้าวเจ้า การเพิ่มมูลค่าข้าวและทางเลือกวัสดุงานปั้น ว่า โดยทั่วไปในเรื่องของข้าวนอกจากมุมมองด้านอาหาร ข้าวยังมีอีกหลายมิติที่น่าสนใจศึกษา
จากที่กล่าวงานฝีมือ งานประดิษฐ์ ข้าวมีบทบาทสำคัญ ทั้งนี้จากการศึกษาวิจัย ผลงานนวัตกรรมดินปั้นจากแป้งข้าวเจ้าผลงานที่ได้รับรางวัลชนะเลิศการประกวดนวัตกรรมข้าวไทยปีที่ผ่านมา โดยครั้งนั้นศึกษาวิจัยแป้งข้าวเจ้าโดยนำมาเป็นวัตถุดิบหลัก ทั้งนี้จากการสอนคหกรรมที่มหาวิทยาลัย สอนงานดอกไม้ประดิษฐ์พบปัญหาในเรื่องวัตถุดิบมีราคาค่อนข้างสูง อย่างดินปั้นที่นำมาใช้ในการเรียนการสอน มีราคา มีต้นทุนจึงมองหาวัสดุที่นำมาทดแทน
เมื่อมองถึงส่วนผสมดินปั้นที่ใช้กันก็จะมีแป้งข้าวโพด แต่ข้าวโพดอาจต้องนำเข้าจึงนึกถึง ข้าวไทย พืชเศรษฐกิจสำคัญของไทย อีกทั้งเป็นพืชอาหารที่มีความผูกพันกับวิถีไทยมาอย่างยาวนาน
“ข้าวที่เพาะปลูกโดยหลักแบ่งเป็นข้าวเหนียวและข้าวเจ้า และสำหรับข้าวเหนียว การนำมาทำดินปั้นพบว่ามีมาบ้าง ส่วนแป้งข้าวเจ้าที่ผ่านมายังไม่พบว่านำมาเป็นส่วนผสม นำมาผลิตดินปั้น จึงนำมาทดลอง และที่เลือกใช้แป้งข้าวเจ้าเพราะแป้งข้าวเจ้ามีราคาถูกกว่าแป้งชนิดอื่น เมื่อนำมาเป็นส่วนผสมก็น่าจะมีต้นทุนที่ถูกกว่า ซึ่งก็เป็นจุดเริ่มต้น เป็นที่มาในการศึกษาทดลอง กระทั่งมาเป็น Thai Rice Clay ดินปั้นงานหัตถกรรมจากแป้งข้าวเจ้า ผลงานที่ได้รับรางวัลนวัตกรรมข้าวไทยปีที่ผ่านมา”
เจ้าของผลงานดินปั้นงานหัตถกรรมจากแป้งข้าวเจ้า ผศ.ดร.จักรพันธ์ อธิบายอีกว่า ผลงานรางวัลดังกล่าวเป็นประเภทกลุ่มวิสาหกิจชุมชนซึ่งตนเองอยากนำแป้งข้าวเจ้านำมาเพิ่มมูลค่า ขณะเดียวกันก็เพิ่มมูลค่าให้กับข้าวเจ้าไทยจึงนำมาทดลอง นำมาเป็นส่วนผสมของดินปั้น ทั้งนี้งานดินปั้นเป็นงานฝีมือที่ได้รับความนิยม โดยนับแต่อดีตถึงปัจจุบันก็ยังสร้างสรรค์กัน
“ในงานดินปั้น ดินปั้นที่นำมาใช้จะมีดินไทย ดินญี่ปุ่นซึ่งเป็นดินนำเข้า ดินปั้นสามารถนำมาสร้างสรรค์ในงานหัตถกรรมได้หลากหลาย อย่างเช่น งานปั้นตุ๊กตา ปั้นฟิกเกอร์ ไม่ว่าจะเป็นปั้นเหมือนจริง หรือย่อส่วน หรือปั้นเป็นรูปสัตว์ต่างๆ วัสดุดินปั้นนั้นสามารถทำได้ หรือ ของจิ๋วต่างๆไม่ว่าจะเป็นดอกไม้จิ๋ว อาหารจิ๋วๆ เฟอร์นิเจอร์หรือเครื่องใช้ ของจำลองชิ้นจิ๋วฯลฯ ก็เป็นงานดินปั้นที่ได้รับความนิยม”
นอกจากนี้ยังมี ดอกไม้ประดิษฐ์ ทั้งแบบย่อส่วนและปั้นเหมือนธรรมชาติ นำมาตกแต่งประดับบ้านเป็นที่นิยมในปัจจุบัน ทั้งเป็นงานฝีมือที่มีมูลค่า การศึกษาวิจัยพัฒนาสูตรดินปั้น ดินไทยจากแป้งข้าวเจ้าจึงเป็นโอกาสเพิ่มมูลค่าให้กับข้าวไทย ทั้งเพิ่มมูลค่าให้กับงานฝีมืองานปั้นดิน
ขณะเดียวกัน งานดินปั้นยังเป็นหนึ่งในวิชาเรียนดอกไม้ประดิษฐ์ของคณะ ในการเรียนการสอนจะใช้ดินปั้นเป็นวัสดุ อย่างเช่น ดอกจำปี ดอกจำปา หรือดอกกุหลาบ ดอกบานมิรู้โรย ดอกไม้ต่างๆใช้ดินปั้นสร้างสรรค์ นำฝึกหัดฝีมือและนอกจากงานดอกไม้ประดิษฐ์ยังนำมาสร้างสรรค์งานดอกไม้ไทย เครื่องแขวนไทย หรืองานมาลัย ทั้งนำมาสร้างสรรค์ ของที่ระลึก ของตกแต่ง เครื่องประดับ ฯลฯ เป็นงานฝีมือที่มีมูลค่า
อีกทั้งงานปั้นดินยังเป็นพื้นฐานของการเรียนงานประดิษฐ์ งานหัตถกรรมไทยส่งเสริม อนุรักษ์งานฝีมือ หัวหน้าสาขาวิชา คห กรรมศาสตร์ศึกษา ผศ.ดร.จักรพันธ์อธิบายเพิ่มอีกว่าดินปั้น แต่เดิมอาจใช้ขนมปังนำมาเป็นส่วนผสม นำขนมปังแผ่นที่เหลือที่รับประทานไม่หมดนำมาตัดขอบแล้วนำไปตากแห้ง จากนั้นนำไปบดได้ตัวแป้งนำไปผสมกับส่วนอื่นๆ นอกจากนี้ยังมีวัสดุเทียนใช้เทียนปั้น ฯลฯ ซึ่งวัสดุมีความหลากหลาย และมีข้อจำกัดต่างกันไป
“ ดินปั้นแป้งข้าวเจ้าจากที่ค้นคว้าทดลอง ปรับปรุงสูตรกระทั่งลงตัวมีคุณสมบัติเด่นหลายข้อ โดยดินจากแป้งข้าวเจ้าสามารถแห้งได้โดยไม่ต้องนำไปอบด้วยความร้อน และหลังจากแห้งสามารถพับงอได้โดยไม่แตกหักง่าย อีกทั้งสามารถรีดเป็นแผ่นบาง นำมาทำดอกไม้กลีบบางๆได้อย่างลงตัวและเมื่อแห้งแล้วคงรูป หรือเมื่อนำไปกดพิมพ์อัดลาย สามารถขึ้นลายได้อย่างสวยงาม”
ส่วนสีสันสามารถเพิ่มเติมนำมาผสมผสานเพิ่มได้ โดยสามารถเข้ากันดีกับเนื้อแป้ง โดยผลงานครั้งนี้สร้างสรรค์ขึ้นเป็นวัสดุปั้นพร้อมใช้สามารถนำมาสร้างสรรค์งานปั้นที่มีขนาดเล็กจิ๋ว ขนาดเท่าเม็ดงาไปจนถึงชิ้นงานที่มีโครงสร้างใหญ่ๆ โดยอาจต้องใช้โครงร่วมด้วย ทั้งนี้ ผศ.ดร.จักรพันธ์ ยกตัวอย่าง มาลัยจากดินปั้นแป้งข้าวเจ้า เล่าวิธีสร้างสรรค์เพิ่มอีกว่า มาลัยดินปั้นใช้ทักษะของงานปั้นเกือบครบทุกทักษะ อย่างเช่น การรีดดิน โดยกลีบดอกไม้ต้องทำให้เหมือนดอกไม้จริงตามธรรมชาติก็จะรีดดินจนบาง เมื่อแห้งแล้วนำมาพับ นำมาร้อยมาลัยเช่นเดียวกับกลีบดอกไม้
“ดินปั้นยังสามารถนำมาอัดพิมพ์ขึ้นรูป หรือในส่วนเกสรดอกไม้ที่มีรายละเอียดและมีขนาดเล็กสามารถใช้การปั้นมือ อีกทั้งสามารถนำแป้งปั้นหุ้มลงบนลวดขึ้นรูปได้ หรืออย่างชิ้นงานที่นำมาทำเป็นเครื่องประดับ ดอกบานมิรู้โรย สามารถปั้นดินสร้างสรรค์เป็นกลีบดอกเล็กๆ เรียงซ้อนกันได้อย่างสวยงาม ประณีต”
ดินปั้นไทยจากแป้งข้าวเจ้านอกจากเพิ่มความหลากหลายในด้านวัสดุอย่างเช่นทดแทนของสดซึ่งจะคงอยู่เพียงระยะหนึ่ง เมื่อแห้งแล้วก็เสื่อมสภาพไป แต่หากเป็นดินปั้นจะมีความคงทน เก็บได้ยาวนานกว่า หรือเป็นทางเลือกการใช้ผ้า ใช้พลาสติก ทั้งยังมีส่วนส่งเสริมงานฝีมือ เป็นงานคราฟท์ที่มีเอกลักษณ์
การสร้างสรรค์วัสดุใหม่ เพิ่มทางเลือกให้กับงานฝีมือ ทั้งเพิ่มมูลค่าข้าวไทย บอกเล่าประโยชน์หลากหลายจากข้าวอีกมิติ
พงษ์พรรณ บุญเลิศ
