สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจน้อยใหญ่มากมาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งการพัฒนาคุณภาพชีวิต เริ่มตั้งแต่การทำกินด้านการเกษตร การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและระบบนิเวศ การพัฒนาอาชีพ การศึกษา พระองค์ทรงเสด็จพระราชดำเนินเคียงข้าง พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จฯ ไปเยี่ยมเยียนประชาชนทุกหนแห่งทั่วแผ่นดินไทย พระองค์ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจเพื่อประโยชน์สุขแก่ประชาชนในทุกด้าน
การทำกินด้านการเกษตร พระองค์ทรงเน้นในเรื่องของการค้นคว้า ทดลอง และวิจัยหาพันธุ์พืชใหม่ๆ ทั้งพืชเศรษฐกิจ พืชสมุนไพร และพันธุ์สัตว์ต่างๆ ที่เหมาะสมกับสภาพท้องถิ่นนั้นๆ รวมถึงการศึกษาเกี่ยวกับแมลงศัตรูพืช ซึ่งแต่ละโครงการเน้นให้สามารถนำไปปฏิบัติได้จริง ใช้เทคโนโลยีอย่างง่ายๆ ไม่สลับซับซ้อน มีราคาถูก เกษตรกรสามารถดำเนินการเองได้ นอกจากนี้ยังทรงพยายามไม่ให้เกษตรกรยึดติดกับพืชผลทางการเกษตรเพียงอย่างเดียว เพราะอาจเกิดปัญหาจากความแปรปรวนของสภาพภูมิอากาศ หรือความแปรปรวนด้านราคาของผลผลิต ซึ่งเกษตรกรควรจะมีรายได้เสริมจากทางอื่นนอกเหนือไปจากด้านการเกษตรเพียงอย่างเดียว
การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและระบบนิเวศ พระองค์ทรงให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์ป่าต้นน้ำ เช่น โครงการป่ารักน้ำ การฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่ถูกทำลายลงจนเสื่อมโทรม ให้คืนกลับมามีความอุดมสมบูรณ์และมีความหลากหลายทางชีวภาพดังเดิม ซึ่งจะเป็นผลดีต่อการอยู่อาศัยและการทำกิน ลดผลกระทบจากภัยธรรมชาติต่างๆ โดยเฉพาะน้ำท่วมและน้ำแล้ง เพราะทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เป็นฐานการดำรงชีวิตของประชาชนในแต่ละภูมิภาคของประเทศ
การพัฒนาอาชีพ โครงการส่งเสริมศิลปาชีพ เป็นโครงการหนึ่งที่มีสาขาขยายกว้างขวางไปทั่วประเทศ ซึ่งในภายหลังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ก่อตั้งเป็นมูลนิธิ พระราชทานนามว่า มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพพิเศษ ในพระบรมราชินูปถัมภ์ เมื่อวันที่ 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2519 และต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2528 ได้เปลี่ยนชื่อเป็น มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ การดำเนินกิจกรรมของมูลนิธิฯ มีความสำคัญต่อการแก้ปัญหาความยากจนด้วยการส่งเสริมอาชีพแก่ประชาชนให้มีงานในครัวเรือนและในชุมชน เพื่อให้ได้มีรายได้เพิ่มขึ้น และขณะเดียวกันยังเป็นการอนุรักษ์และส่งเสริมงานศิลปะพื้นบ้านในแต่ละท้องถิ่นที่มีความวิจิตรงดงามในหลายสาขา อาทิ การปั้น การทอ การจักสาน ฯลฯ
การศึกษา พระองค์ทรงให้ความสำคัญกับการสนับสนุนและส่งเสริมให้เด็กมีโอกาสได้เรียนหนังสือ เมื่อทรงทราบว่าครอบครัวใดในชนบทที่ไม่มีเงินให้เด็กเรียน ก็จะพระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์เป็นทุนการศึกษาแก่ครอบครัวที่มีบุตรยังอยู่ในวัยศึกษาเล่าเรียนแต่ไม่สามารถส่งบุตรให้ศึกษาต่อจากภาคบังคับได้ โดยพิจารณาเด็กที่มีความสามารถพอจะศึกษาให้จบอย่างน้อยหลักสูตรใดหลักสูตรหนึ่งเป็นเกณฑ์ เพื่อที่จะกลับมาเป็นที่พึ่งของครอบครัวในการทำมาเลี้ยงชีพ รวมทั้งยังทรงรับไว้เป็นนักเรียนในพระบรมราชานุเคราะห์ ส่วนบิดามารดา พี่น้องของเด็ก ก็โปรดเกล้าฯ ให้เข้ารับการฝึกอบรม พระราชทานความช่วยเหลือให้ปรับปรุงการประกอบอาชีพ มีความรู้เป็นอาชีพเสริมเพื่อจะได้มีรายเพิ่มขึ้น โดยใช้วัตถุดิบพื้นบ้านมาทำประโยชน์ เช่น หัตถกรรมจักสานของโครงการหุบกะพง โครงการจักสานย่านลิเภาและทำเครื่องปั้นดินเผาในภาคใต้
พระองค์ทรงเป็นผู้วางรากฐานการศึกษาและส่งเสริมการศึกษา การพัฒนาความรู้ในด้านต่างๆ และให้ความสำคัญกับการศึกษาประวัติศาสตร์ชาติไทย อีกทั้งยังโปรดเกล้าฯ ให้สอดแทรกเรื่องความรักชาติ การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมการรักษาศิลปวัฒนธรรมในท้องถิ่น การรู้จักรักษาสุขภาพอนามัย การรู้จักพัฒนาตนเอง การเห็นความสำคัญของการศึกษาและการช่วยเหลือร่วมมือกับส่วนรวม พร้อมทั้งให้ทุกคนตระหนักว่า ตนเป็นส่วนหนึ่งของส่วนรวม ต้องบำเพ็ญตนเป็นประโยชน์เพื่อความเจริญพัฒนาของภูมิภาค เหนือสิ่งอื่นใดทรงมีพระเมตตาสอนหนังสือแก่เด็กและเยาวชนด้วยพระองค์เอง
นอกจากปวงชนชาวไทยแล้ว ประชาชนของประเทศเพื่อนบ้านที่ต้องลี้ภัยอพยพเข้าสู่แผ่นดินไทยก็ยังได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากพระองค์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สภากาชาดไทยให้ความร่วมมือกับ กาชาดสากล ในการช่วยเหลือผู้อพยพ อีกทั้งยังพระราชทานครูให้การสอนวิชาชีพแก่ผู้อพยพ การช่วยเหลือเกื้อกูลผู้อพยพซึ่งหนีร้อนมาพึ่งเย็น มีการดำเนินการอย่างต่อเนื่องในเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นหลายครั้งหลายคราว จนองค์กรระหว่างประเทศต่างพากันสดุดีในพระมหากรุณาธิคุณเพื่อมนุษยธรรม ได้ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลและปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์แด่พระองค์ อาทิ
- องค์การอาหารและการเกษตรแห่งสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO) ทูลเกล้าฯ ถวายเหรียญซีเรส เทิดพระเกียรติในฐานะที่ทรงยกฐานะของสตรีให้มีระดับสูงขึ้นและทรงเป็น “ผู้ให้โดยไม่เลือกที่รักมักที่ชัง” เมื่อวันที่ 11 พ.ค. 2522
- มหาวิทยาลัยทัฟส์ (Tufts University) จาก รัฐแมสซาชูเซตส์ สหรัฐอเมริกา ทูลเกล้าฯ ถวาย ปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยธรรม ที่ทรงยกระดับฐานะการครองชีพของประชาชน และช่วยบรรเทาทุกข์ของเด็ก เมื่อ พ.ศ. 2523
- สหพันธ์พิทักษ์เด็ก แห่ง นครนิวยอร์ก สหรัฐอเมริกา (Save the Children) ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลบุคคลดีเด่นด้านพิทักษ์เด็ก เมื่อวันที่ 9 พ.ย. 2524
- สถาบันเอเชียโซไซตี้ แห่งนครนิวยอร์ก สหรัฐอเมริกา (Asia Society of New York) ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลด้านมนุษยธรรม เมื่อวันที่ 14 มี.ค. 2528
- มูลนิธิคุ้มครองสัตว์ป่าของโลก (World Wide Fund for Nature – WWF) สดุดีเทิดพระเกียรติ ในฐานะบุคคลดีเด่นด้านอนุรักษ์สัตว์ป่า เมื่อวันที่ 19 พ.ย. 2529
- ราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งลอนดอน ประเทศอังกฤษ (Royal College of Physicians of London) ทูลเกล้าฯ ถวายสมาชิกภาพกิตติมศักดิ์ (ซึ่งสถาบันแห่งนี้เคยมอบให้แต่เฉพาะผู้ที่เป็นแพทย์และนักวิทยาศาสตร์ดีเด่นเป็นที่รู้จักระดับโลกเท่านั้น) เมื่อวันที่ 1 พ.ค.2531
- ศูนย์ศึกษาการอพยพ นครนิวยอร์ก สหรัฐอเมริกา (Center for Migration Studies – CMS) กราบบังคมทูลเชิญเสด็จฯ ไปทรงรับรางวัลความช่วยเหลือผู้ลี้ภัยประจำปี ณ กรุง วอชิงตัน ดี.ซี. เมื่อวันที่ 29 มี.ค. 2533
- กลุ่มผู้สนับสนุนพิพิธภัณฑ์เด็ก ในสหรัฐอเมริกา ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลมนุษยธรรมระหว่างประเทศ ณ กรุงวอชิงตัน ดี.ซี. เมื่อวันที่ 1 พ.ย. 2534
- องค์การเพื่อการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO) ทูลเกล้าฯ ถวายเหรียญทองโบโรพุทโธ ในฐานะทรงบำเพ็ญพระราชกรณียกิจอนุรักษ์และพัฒนางานศิลปหัตถกรรม ณ ศาลาธรรม จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อวันที่ 30 ม.ค. 2535
- กองทุนเพื่อเด็กแห่งสหประชาชาติ (United Nations Children’s Fund – UNICEF) ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลเกียรติคุณพิเศษในโอกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 5 รอบ ในฐานะทรงอุทิศพระองค์ประกอบพระราชกรณียกิจอันเป็นผลให้แม่และเด็กนับล้านได้รับบริการขั้นพื้นฐาน เมื่อวันที่ 2 ส.ค. 2535
- กองทุนพัฒนาเพื่อสตรีแห่งสหประชาชาติ (United Nations Development Fund for Women – UNIFEM) ทูลเกล้าฯ ถวายรางวัลแห่งความเป็นเลิศในฐานะทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจพัฒนาสตรีไทย เมื่อวันที่ 2 ส.ค. 2535
- มหาวิทยาลัยจอนส์ฮอปกินส์ (John Hopkins University) รัฐแมริแลนด์ สหรัฐอเมริกา ทูลเกล้าฯ ถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขามนุษยธรรม เมื่อวันที่ 25 พ.ค. 2538
อ่านเพิ่มเติมที่นี่ : พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ผู้ทรงพัฒนาไหมไทยสู่สากล
…………………………………..
คอลัมน์ : ว่ายทวนน้ำ
โดย “ทวีศักดิ์ อุ่นจิตติกุล”
แฟนเพจ : สาระจากพระธรรม