หนึ่งในเอกสารโบราณที่มากด้วยเรื่องน่าเรียนรู้หลายมิติ “สมุดไทย” เอกสารโบราณที่เขียนรูปอักษรลงบนกระดาษไทย บันทึกสรรพตำราเมื่อครั้งที่ยังไม่มีเทคโนโลยีการพิมพ์หนังสือ เอกสารโบราณของไทยแบ่งเป็นประเภทหลักได้แก่ จารึก คัมภีร์ใบลาน สมุดไทย โดยหนังสือสมุดไทย เป็นเอกสารโบราณทำจากเปลือกไม้ชนิดต่างๆ ที่สามารถนำมาทำเป็นกระดาษได้ อย่างเช่น เปลือกข่อย เปลือกสา เปลือกปอ ฯลฯ โดยนำมาทำเป็นแผ่นยาวทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีความหนาพอประมาณ เพื่อใช้รองรับการเขียนลายลักษณ์อักษร เขียนลายเส้น เขียนภาพ และในบางท้องถิ่นอาจใช้วัสดุผลิตกระดาษที่แตกต่างไป แต่ส่วนใหญ่จะทำจาก เปลือกข่อย ซึ่งมีรายละเอียดและวิธีทำหลายขั้นตอน
หนังสือสมุดไทยแบ่งเป็น สมุดไทยขาว และสมุดไทยดำ โดยชื่อเรียกจะต่างกันไปในแต่ละภูมิภาค อย่างเช่น ภาคใต้เรียกสมุดไทยว่า หนังสือบุด ภาคเหนือใช้เปลือกต้นสา ทำเป็นสมุดไทยเรียกว่า พับสา ออกเสียงตามสำเนียงถิ่นว่าปั๊ปสา ฯลฯ ขณะที่วัสดุใช้เขียนสมุดไทยมีหลายอย่าง ส่วนใหญ่มาจากวัสดุธรรมชาติที่มีอยู่ในท้องถิ่น สมุดไทยยังบอกเล่าวิวัฒนาการกระดาษและการใช้กระดาษ ทั้งนี้กระดาษเป็นของหายาก มีราคาและทำได้ยาก การทำสมุดไทยในสมัยก่อนจะทำด้วยมือทุกขั้นตอน การเขียนการบันทึก รวมถึงวัสดุที่ใช้เขียนจึงมากด้วยเรื่องน่ารู้ จากที่กล่าววัสดุเขียนมีความหลากหลาย อย่างเช่น หรดาล หมึกจีน ดินสอขาว ดินสอดำ หรือใช้ทอง ฯลฯ
“ดินสอขาว ใช้กับสมุดไทยดำ น้ำหมึกดำใช้กับสมุดขาว การนำมาใช้คาดว่าพิจารณาจากพื้นสีของวัสดุ เขียนกับอะไรแล้วทำให้เห็นชัดเจน ขณะที่สีจากธรรมชาติ อย่าง หรดาล ซึ่งให้สีเหลือง การนำมาเขียนจะมีวิธีการใช้โดยนำไปสะตุ กรองเพื่อให้มีความเข้มข้น ฯลฯ
สมุดไทยบางครั้งเรียกว่า สมุดข่อย ทำจากเปลือกข่อย แต่ก็เป็นไปได้ที่จะมีวัสดุอื่นผสม ด้วยที่บางพื้นที่ต้นข่อยมีไม่มากพอ แต่อย่างไรแล้วกระดาษจากข่อยมีความเหนียว คงทน ส่วนวิธีทำกระดาษมีรายละเอียดหลายขั้นตอน เช่น การนำเปลือกข่อยมาทุบ ฉีก นำวัสดุไปนึ่งให้นิ่มและนำไปแช่ด่างซึ่งกว่าจะเป็นเยื่อกระดาษใช้ระยะเวลานานพอสมควร เมื่อได้เป็นใยแล้วจะนำไปวางบนพะแนง เกลี่ยให้เป็นแผ่นและนำไปล้างน้ำ บ้านสมัยก่อนที่ทำกระดาษจึงอยู่ติดกับแม่น้ำ เพราะใช้น้ำค่อนข้างมาก”
สมุดไทยมีขนาดที่เหมาะกับการใช้งานในหมวดหมู่ต่างๆ โดยแยกไว้อย่างเด่นชัด อย่างเช่น ตำราภาพหรือสมุดไตรภูมิ จะมีขนาดเฉพาะ โดยคนโบราณจะออกแบบให้เหมาะสมกับการใช้งาน ถ่ายทอดให้เห็นวัฒนธรรม ประเพณี เห็นวิวัฒนาการการใช้หนังสือสมุดไทยฯลฯ ที่ล้วนแต่น่าศึกษาเป็นอย่างยิ่ง
นอกจากนี้ยังมีกระดาษแผ่นบางที่ไม่ได้ทำเป็นรูปเล่ม กระดาษเพลา อีกผลิตภัณฑ์กระดาษซึ่งมีวิธีการทำเช่นเดียวกับสมุดไทยใช้เป็นหนังสือราชการในสมัยก่อนที่หัวเมืองส่งเข้ามา โดยจะม้วนใส่กระบอกและอีกส่วนหนึ่งที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะที่จัดอยู่ในหมวดหมู่ของสมุดไทยคือ ใบจุ้ม ลักษณะเป็นผืนผ้า บันทึกข้อความเขียนอักษรลงบนผ้า
การใช้สมุดไทยเป็นไปตามยุคสมัย เมื่อมีระบบการพิมพ์เข้ามาการเขียน การจดบันทึกแบบเดิมก็ปรับเปลี่ยนไป แต่อย่างไรแล้วสมุดไทยมีความคงทน โดยหากจัดเก็บได้ดี เก็บในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมก็จะมีอายุยืนยาว เป็นเอกสารที่ทรงคุณค่าที่ส่งต่อการศึกษา
