ต้นไม้ใหญ่ ไม่เพียงให้ร่มเงาให้ความร่มรื่น ไม้ใหญ่ที่มีอายุยาวนานยังเล่าสะท้อนความผูกพันธรรมชาติ วิถีชีวิตผู้คน บางต้นมีความเกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์ชุมชน ประเพณีท้องถิ่น มีตำนานเรื่องเล่า มีความสำคัญทางวัฒนธรรม เป็นบันทึกพาให้เราเรียนรู้ ค้นคว้าได้จาก “ต้นไม้ใหญ่”
ต้นมะขาม ไม้ยืนต้นเขตร้อน ถิ่นกำเนิดในอินเดีย ผลมีสองชนิด คือ ชนิดฝักกลมเล็กยาว และชนิดฝักใหญ่แบน เชื่อกันว่า ไม้มะขามเป็นไม้มงคล ช่วยป้องกันสิ่งเลวร้ายไม่ให้มากล้ำกราย และทำให้มีคนเกรงขาม ฯลฯ หนึ่งในต้นไม้ใหญ่ทรงคุณค่าที่รวบรวมไว้ในหนังสือ รุกขมรดกของแผ่นดิน โดยกรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ดำเนินการพิจารณาคัดเลือกต้นไม้ใหญ่จากทั่วทุกภูมิภาค รวบรวมประวัติเรื่องราวต้นไม้ที่ผูกพันกับวิถีชีวิตชุมชน วัฒนธรรมประเพณี ต้นไม้ที่มีประวัติศาสตร์ ฯลฯ เผยแพร่ เพื่อร่วมกันตระหนักในคุณค่าต้นไม้ อนุรักษ์ต้นไม้ใหญ่
นอกจากต้มมะขามเฒ่าเก้านาง ที่ยืนต้นสูงตระหง่านงดงามที่ จ.สุโขทัย, ต้นมะขามยักษ์ ที่ จ.สระแก้ว, ต้นมะขามเปรี้ยว จ.เพชรบูรณ์ ต่างก็มีอายุยืนยาวหลายร้อยปี ทั้งนี้ จากการรวบรวมครั้งล่าสุด ได้นำภาพจากหนังสือ นำความงามความสำคัญของรุกขมรดกอีกส่วนหนึ่งบอกเล่า พาสัมผัสต้นไม้ใหญ่ ระบบนิเวศพันธุ์ไม้ ดังเช่น ต้นเต่าร้างยักษ์ จ.น่าน ในบริเวณอุทยานแห่งชาติดอยภูคา เป็นต้นไม้หายาก มีขนาดลำต้นใหญ่ ไม่แตกกอเหมือนเต่าร้างทั่วไป ทั้งจัดเป็นพืชอีกชนิดที่มีต้นกำเนิดมานับแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์
สมอพิเภก ต้นไม้ขนาดใหญ่มีรูปทรงใบสวย ทั้งดอกมีสีเหลืองมีขนาดเล็ก ลูกสมอพิเภกอ่อนเกือบสุกมีรสเปรี้ยว มีสรรพคุณทางยา ฯลฯ ไม้ใหญ่ที่รู้จักกันในชื่อนี้ที่โดดเด่นมีอายุยืนกว่าร้อยปี ได้แก่ ที่จังหวัดเชียงใหม่ เป็นต้นไม้ที่เกิดเองโดยธรรมชาติ ในอุทยานแห่งชาติแม่ตะไคร้
ต้นตาลโตนด จ.สงขลา ที่อำเภอสทิงพระ อำเภอสิงหนคร ที่นี่มีกลุ่มต้นตาลโตนดขึ้นอยู่มาก ปลูกตามคันนาเพื่อบอกอาณาเขตและอาศัยร่มเงา ต้นตาลโตนด ภูเก็ต ฯลฯ กลุ่มต้นตาล หรือต้นตาลโตนด ปาล์มต้นเดี่ยวที่มีความสูงชะลูด ลำต้นใหญ่ เนื้อแข็งแรงมาก เป็นปาล์มที่แยกเพศกันอยู่คนละต้น ลำต้นเป็นเสี้ยนสีดำ แข็งมาก แต่ไส้กลางของลำต้นจะอ่อน ส่วนโคนต้นจะมีรากเป็นกลุ่มใหญ่ ฯลฯ
ต้นทุเรียน ต้นไม้ชนิดนี้ได้ชื่อว่าเป็น ราชาผลไม้ ในประเทศไทยนิยมปลูกกันมานับแต่สมัยอยุธยา โดยในกลุ่มนี้ที่รวมรวมไว้มีหลายสถานที่ที่โดดเด่น อีกส่วนหนึ่งไปที่ป่าชายเลน ถ้ำโกงกาง จ.พังงา อีกสถานที่ที่บอกเล่าเรื่องราวของต้นไม้ให้ศึกษา โดยที่นี่มี กลุ่มต้นโกงกาง ที่มีอายุมากกว่าหนึ่งร้อยปีอยู่ด้านใน เป็นอีกส่วนหนึ่งที่บันทึกธรรมชาติ เล่าความผูกพันวิถีชีวิต วัฒนธรรม ผ่านต้นไม้ใหญ่
